Bywają wynikiem zmiany sytuacji społecznej z powodu choroby nowotworowej, reakcją na stres z nią związany, jak również skutkiem oddziaływania czynników fizjologicznych lub patologicznych na ośrodkowy układ nerwowy. Do najczęstszych zaburzeń psychicznych w przebiegu choroby nowotworowej należą: zespoły dezadaptacyjne, zespoły depresyjne, zespoły lękowe, zaburzenia świadomości, zaburzenia psychoorganiczne, zaburzenia psychotyczne, zaburzenia snu, przewlekły ból i stres, zespół przewlekłego zmęczenia, chemobrain (zaburzenia poznawcze po chemioterapii). Chemobrain jest bardzo ciekawym zjawiskiem, na które składają się zaburzenia pamięci operacyjnej, szybkości psychomotorycznej, czasu reakcji, umiejętności wzrokowo-przestrzennych i płynności mowy, problemy z wykonywaniem czynności złożonych, koncentracją oraz pamięcią wzrokową i werbalną. Zaburzenia te najczęściej występują u osób poddawanych leczeniu systemowemu oraz mają charakter łagodny i przemijający. Na przebieg choroby nowotworowej i jej pojawienie się wpływa działanie układu immunologicznego, układu endokrynologicznego, a także ośrodkowego układu nerwowego. Nauką, która zajmuje się wspólnym oddziaływaniem tych układów, jest psychoneuroimmunologia. Badania pokazują, że podczas stresu wymienione układy komunikują się poprzez działanie neurotransmiterów, hormonów, czynników wzrostu czy też cytokin. Choroba nowotworowa rzutuje na każdą sferę życia, stąd wielu pacjentów cierpi na zaburzenia psychiczne. Dlatego tak ważne są holistyczne podejście do chorego i współpraca różnych specjalistów, takich jak onkolog, psychiatra i psycholog.
Psycholog towarzyszy choremu, pomaga przetrwać szok związany z otrzymaniem diagnozy, informuje o tym, co może mu pomóc podczas poszczególnych metod leczenia, ocenia, czy siła negatywnych przeżyć pacjenta dodatkowo nie potęguje skutków ubocznych lub nie skłania go do rezygnacji z terapii; rozważa z chorym to, w jaki sposób odnaleźć się w życiu pomimo konsekwencji choroby i leczenia, nie ma jednak wpływu na długość życia pacjenta i samą możliwość wyleczenia. Psycholog może przede wszystkim pomóc w poprawie jakości życia chorego poprzez poszerzenie jego sposobów „radzenia sobie”, redukcję stresu, zmniejszenie przeżywanej depresji, zmniejszenie odczuwanego bólu.
Pracując z osobami chorymi na nowotwór, najczęściej korzystamy z następujących metod i rodzajów psychoterapii:
1. Racjonalna Terapia Zachowania (RTZ) – jest formą terapii krótkoterminowej i autoterapii. Zwolennicy tej teorii wychodzą z założenia, że o stanie naszych emocji i o naszym zachowaniu decyduje nie tyle sytuacja, w której się znajdujemy, ile to, jakie są nasze przekonania na jej temat. Pacjenci zachęcani są do rodzaju „racjonalnej debaty”; analizują to, czy ich myśli spełniają pięć zasad racjonalnego myślenia, i zastępują niekorzystne przekonania opisami wywo- łującymi neutralne lub pozytywne emocje (np. zamiast myśleć: „już dłużej nie wytrzymam tej potwornej chemii!”, należy myśleć: „moje zdrowie jest dla mnie ważne; chcę sobie pomóc; ufam, że leki, które otrzymuję, dają mi szansę na wyleczenie; wszystkie wątpliwości dotyczące leczenia wyjaśnię z lekarzem; mogę iść na oddział z kimś bliskim, czytać gazetę, słuchać ulubionej muzyki tak, by czas, w którym przyjmuję kroplówki, mógł minąć spokojnie”).
2. Metoda Simontona – opiera się na założeniach neuropsychoimmunologii; podczas pracy tą metodą pacjent wraz z osobą wspierającą i terapeutą rozważają m.in. to, jakie wtórne korzyści płyną z choroby, w jaki sposób chory wyobraża sobie chorobę i leczenie („wizualizacja powrotu do zdrowia”), jak przebiega jego komunikacja z najbliższym otoczeniem. Pacjent przygotowuje „dwuletni plan zdrowienia”, tak, by planować czas pod kątem zajęć, sfer życia, które go cieszą i dają mu poczucie satysfakcji, analizuje własne przekonania na temat filozofii życia i śmierci. Dwie przedstawione wyżej metody wymieniam przede wszystkim ze względu na ich popularność wśród pacjentów (czytelnicy forów internetowych najczęściej „psychoonkologię” kojarzą właśnie z metodą Simontona).
3. Psychoterapia poznawczo-behawioralna opiera się na przekonaniu o wzajemnym współoddziaływaniu na siebie myśli, emocji, zachowania i reakcji fizjologicznych (w przeciwieństwie do RTZ, gdzie mówimy o „jednokierunkowej zależności” sytuacja-przekonania-emocje). Wpływając na zachowanie lub reakcje fizjologiczne, oddziałujemy jednocześnie na myśli i emocje i przepracowujemy te zmiany poznawczo . Ucząc pacjentów relaksacji, próbując pomóc im w pokonaniu klaustrofobii przed, np. badaniem TK czy radioterapią, ucząc tzw. desensytyzacji w celu zapobiegania wymiotom antycypacyjnym, korzystamy właśnie z założeń tej teorii.
4. Terapia systemowa – pacjent, z którym pracujemy, należy do konkretnego „systemu” rodziny, kręgu przyjaciół – zgodnie z założeniem o wzajemnym powiązaniu elementów systemu oraz o ich wzajemnym współoddziaływaniu 41 celowe jest uwzględnianie w pracy z chorym także jego otoczenia (analizujemy np. wpływ choroby na pozostałe osoby w rodzinie, na podział ról, rodzaj komunikacji w rodzinie, gotowość sięgania po pomoc – gotowość udzielania sobie wzajemnie pomocy).
5. Terapia ukierunkowana na sens, obok interwencji kryzysowej, jest chyba najcenniejszą formą pracy z osobami chorymi na nowotwór. Pracując w tej konwencji, próbujemy rozważać z pacjentem m.in. znaczenie jego życia to, że odgrywa on jedyną w swoim rodzaju rolę, pracujemy nad sposobem rozumienia przez niego takich zagadnień, jak: sens cierpienia, własna historia życia czy wolna wola.
cytaty z:
Dorota Gołąb Wielkopolskie Centrum Onkologii Rodzaje terapii stosowanych w pracy z osobami z rozpoznaną chorobą nowotworową Wybrane zaburzenia psychiczne w przebiegu chorób nowotworowych Aleksandra Sesiuk, Lidia Rzepiela
